ateist haritaAteizm iki anlama gelir bunlardan birine pozitif ateizm, diğerine negatif ateizm denilebilir. Bu anlam karmaşasının nerden kaynaklandığını anlamak için “ateizm” kelimesinin sözlük anlamına ve etimolojisine bakmak gerekir.
Sözlükte ateizme baktığımızda (çoğu zaman) “tanrının var olmadığına inanma” şeklinde tanımlandığını görürüz. Yunanca köklerine baktığımızda ise “a”, yani “değil, -sız” ve “theos” yani tanrı köklerinden oluştuğunu görürüz. Buna göre ateizm, “tanrının varlığına dair bir inanca sahip olmama” durumudur.
Ateizmin pozitif ve negatif olarak ikiye ayrılmasının sebebi budur ve gerekli bir ayrımdır. “x’in var olmadığına dair bir inanca sahip olma” ve “x’in var olduğuna dair bir inanca sahip olmama” oldukça farklı iki durumdur. “Tanrı vardır” önermesine p diyelim. Sözlük anlamına göre bir ateist p’yi reddeden, p’nin doğruluk değerinin “yanlış” olduğuna inanan kişidir (pozitif ateizm). Yunanca köklerine göre ise bir ateist p’ye inanmayan, inanmak için yeterli sebep olduğunu düşünmeyen ya da p inancından yoksun olan kişidir (negatif ateizm). Bir tarafın belirleyici özelliği var olan bir inanç (tanrı yoktur), diğer tarafın belirleyici özelliği ise bir inancın eksikliğidir.
Toparlayalım. Pozitif ateizm “tanrının var olmadığına dair bir inanca sahip olma“, negatif ateizm ise “tanrının var olduğuna dair bir inanca sahip olmama” şeklinde tanımlanır.
Bir pozitif ateist aynı zamanda negatif ateist olmak zorundadır (p’nin doğruluk değerinin yanlış olduğuna inanan kişi zorunlu olarak p’ye inanmamaktadır, aksi halde oldukça garip bir durum ortaya çıkar), ancak bunun tersi zorunlu değildir. Bir agnostik de zorunlu olarak negatif ateisttir çünkü tanrının var olduğuna dair bir inanca sahip değildir; ya p’ye inanmak için yeterli sebep olmadığını ya da p’ye inanmak ya da inanmamak için var olan sebeplerin birbirini götürdüğünü düşünmektedir. Bu bağlamda agnostisizm pozitif ateizme karşıt bir görüştür, ancak negatif ateizmi içinde barındırır.
Doğal olarak akla gelen soru şudur: tarih boyunca bu kadar çeşitli dinler ve tanrılar varsa, bir ateistin inanmadığı tanrılar hangileridir? Burada yine bir ayrıma gitmek zorundayız. “Dar” anlamıyla bir ateistin inanmadığı, reddettiği tanrı teizmin var olduğunu iddia ettiği tanrıdır. “Geniş” anlamıyla kullanıldığında ateizm tarih boyunca ortaya çıkmış tüm tanrılara inanmamaktır.
Anlam karmaşaları ve kafa karışıklıkları ile bezenmiş bir tartışma yaşamamak için “ateistim” diyen insana sorulması gereken (ya da ateist olduğuna inanan insanın düşünmesi gereken) iki soru vardır:
  1. Pozitif ateizm mi yoksa negatif ateizm mi?
  2. Geniş anlamıyla ateizm mi yoksa dar anlamıyla ateizm mi?
Ek 1: Allah’ın var olmadığına inanıyorsanız dar anlamıyla pozitif ateistsinizdir. Bu durumun savunulması için yapılması gereken iki iş vardır: 1) Teistik tanrıya (bu durumda Allah) inanmak için öne sürülen sebeplerin temelsiz olduğu gösterilmelidir. 2) Teistik tanrıya inanmamak için sebepler öne sürülmeli ve savunulmalıdır.
Ek 2: Anti Teizm
Kaynaklar:
Routledge Encyclopedia of Philosophy, 1998
Oxford Dictionary of Philosophy, 1996
The Cambridge Companion to Atheism, 2007